Anticonceptie voor man en vrouw: wat, hoe en waarom?

De pil, de hormoonpleister, het koperspiraaltje. Er is een duizelingwekkend aanbod aan anticonceptie voor vrouwen op de markt. Waar kun je allemaal uit kiezen? Wat zijn de voor- en nadelen ervan? En waar blijft de man eigenlijk in dit verhaal?

Wat is anticonceptie?

Vrouwen die niet zwanger willen worden, gebruiken anticonceptie. Ze nemen de pil, dragen een hormoonpleister of stoppen een hormoonring in hun vagina. Ook de prikpil en de spiraal zijn vormen van anticonceptie. Net als het condoom of de morning-afterpil als er onverhoopt toch wat mis is gegaan.

Wat deze vormen van anticonceptie gemeen hebben? Dat ze de rijping, bevruchting of innesteling van een eicel tegengaan en de kans op een zwangerschap zo minimaal mogelijk maken. Zo zorgen hormonen in de pil ervoor dat eicellen niet kunnen rijpen, waardoor er geen eisprong optreedt. Het spiraaltje voorkomt dat een bevruchte eicel zich in de baarmoeder kan nestelen. En een condoom zorgt er logischerwijs voor dat enthousiaste spermacellen tijdens hun race naar de eicel tegen een rubberen muur aanbotsen.

Natuurlijke anticonceptie

Uiteraard zijn er ook natuurlijke middelen en methoden om een zwangerschap te voorkomen. Erg succesvol zijn die overigens niet, met periodieke onthouding als dubieus middelpunt. Deze vorm gaat ervan uit dat je niet zwanger wordt als je je vruchtbare dagen weet te omzeilen. Hoewel het waar is dat je niet zomaar op elke dag van de maand bezwangerd kan worden, is het bepalen van die vruchtbare dagen best lastig.

Waarom? Omdat de meeste vrouwen geen voorspelbare, regelmatige cyclus hebben. En omdat er allerlei factoren meespelen die je cyclus opeens in de war kunnen schoppen. Dus of het nu om de kalendermethode, de temperatuurmethode, de ovulatiemethode of het onderzoeken van je vaginaal slijm gaat: de kans dat je ongewild zwanger raakt blijft stukken groter dan met andere anticonceptiemiddelen. Zo wordt zo’n 12 tot 24 procent van de vrouwen tóch binnen een jaar zwanger als ze proberen niet op hun vruchtbare dagen te vrijen.

Voor het zingen de kerk uit? Big no-no.

Welke vormen van anticonceptie zijn er?

Geen enkele vorm van anticonceptie is honderd procent veilig. Maar dat betekent niet dat er geen vormen zijn die dat percentage heel dicht benaderen. Methoden waarvoor je zelf niks hoeft te doen, zijn het betrouwbaarst: hormoonstaafjes, spiraaltjes, de prikpil en de rigoureuze sterilisatie.

Middelen als de pil, de ring, de pleister, het pessarium, zaaddodende middelen en condooms zijn ietsje minder betrouwbaar. Daar komt de menselijke factor namelijk in het spel. Het maakt tenslotte nogal wat verschil of je jarenlang niet naar een spiraaltje om hoeft te kijken of dat je elke dag aan je pil moet denken.

Wil je een anticonceptiemiddel gebruiken en zie je door de bomen het bos niet meer? We hebben de meest gebruikte middelen voor je op een rijtje gezet.

• Spiraaltje: het spiraaltje is een ankertje van drie tot vier centimeter dat de arts in je baarmoeder plaatst. Je kunt kiezen uit twee soorten: het hormoonspiraal en het koperspiraal. Ze helpen allebei even goed tegen een ongewenste zwangerschap, maar de bijwerkingen zijn wel iets anders. Zo heb je bij een koperspiraaltje kans op een iets langere menstruatie met meer pijn en bloedverlies. Bij de hormoonspiraal word je juist soms helemaal niet meer ongesteld. Wel kun je daarbij af en toe last hebben van onregelmatig bloedverlies. Voordelen? Dat de betrouwbaarheid ervan soms vergeleken wordt met een sterilisatie. En dat je zo’n vijf tot tien jaar niet meer over anticonceptie hoeft na te denken.
• Hormoonstaafje: het hormoonstaafje is een dun, soepel staafje van vier centimeter lang. Je arts plaatst het met een prik onder je huid, waarna het staafje een constante hoeveelheid hormonen afgeeft. Daardoor komt er geen eicel vrij en wordt je baarmoederslijmvlies taai en ondoordringbaar voor spermacellen. De eerste maanden na plaatsing ben je onregelmatig ongesteld en daarna verdwijnt je menstruatie meestal volledig. Door de hormonen kun je last hebben van bijwerkingen, zoals hoofdpijn, acne en lichte somberheid. Het staafje blijft zo’n drie jaar zitten, daarna moet je het vervangen.
• Hormoonpleister: de hormoonpleister is een dunne pleister met oestrogeen en progestageen die je op je huid plakt. De hormonen komen vervolgens via je huid in je bloed terecht. Je plakt de pleister eenmaal per week, drie weken achter elkaar. Daarna plak je een week niet. In die stopweek word je ongesteld, maar meestal korter en met minder bloedverlies. Een uitkomst als je geen zin hebt om dagelijks aan de pil te denken. Toch kleven er wel wat nadelen aan het plakkertje: de pleister kan loslaten, het is een duur grapje en je kunt vooral in de eerste maanden last hebben van bijwerkingen als hoofdpijn, gespannen borsten, somberheid, laag libido en huidirritatie op de plek van de pleister.
• Hormoonring: de hormoonring is een soepele, zachte ring die je zelf in je vagina plaatst. De hormonen oestrogeen en progestageen komen vervolgens via je vagina in je bloed terecht. Je laat de ring drie weken zitten en daarna draag je hem zeven dagen niet. In die stopweek word je ongesteld, maar meestal korter en met minder bloedverlies: net als bij de pleister of de pil. Daarna doe je een nieuwe ring in je vagina. De bijwerkingen zijn hetzelfde als bij andere op hormonen gebaseerde anticonceptiemiddelen. Daarnaast kan je bij de ring last krijgen van jeuk en meer afscheiding uit je vagina. De meeste vrouwen voelen hem niet zitten tijdens de seks, maar je mag hem maximaal drie uur uit je vagina halen. Voelt misschien nét iets vrijer.
• Prikpil: een prik in je bil, elke drie maanden. Daar moet je natuurlijk zin in hebben als je voor de prikpil kiest. De eerste maanden kun je onregelmatig ongesteld zijn, daarna verdwijnt je menstruatie meestal volledig. De prikpil vereist wel wat planning. Als je ermee stopt, duurt het namelijk zo’n zes maanden tot een jaar voordat je menstruatie terugkeert. Iets om rekening mee te houden als je zwanger wil worden. Een ander nadeel is dat je er sowieso drie maanden aan vastzit. De hormonen kunnen na de prik natuurlijk niet uit je lijf gezogen worden, dus als je last krijgt van bijwerkingen moet je wachten tot de prik na drie maanden is uitgewerkt.
• Sterilisatie: als je zorgeloos wil seksen, is sterilisatie de ultieme vorm van anticonceptie. De kans dat je ooit nog zwanger raakt na een sterilisatie is namelijk nihil. Bij een sterilisatie maakt een arts je eileiders dicht of verwijdert ze. Een sterilisatie heeft verder geen invloed op je menstruatie, je overgang of je seksuele verlangens. Het is een rigoureuze ingreep, maar wel een uitkomst als je al kinderen hebt en er niet nog meer wil. Of als je zeker weet dat je geen kinderen op de wereld wil zetten.

De pil: bejubeld en verguisd

We waren hem niet vergeten, hoor. Er is natuurlijk één voorbehoedsmiddel dat op eenzame hoogte staat te shinen: de pil. Toen de pil in de vroege jaren zestig op de markt kwam, was het een dream come true voor alle feministen die op de barricaden stonden.

Trouwens, álle vrouwen stonden te juichen toen de pil vrij verkrijgbaar werd. Dankzij dat wondermiddeltje kregen we vrijheid, konden we zonder zorgen vrijen en hoefden we niet meer bang te zijn voor een kinderschare achter onze rokken. Eindelijk konden we zelf beslissen over onze seksualiteit en voortplanting.

Imagoprobleem

Inmiddels zijn we zo’n zestig jaar verder en worstelt de pil met een klein imagoprobleem. Steeds minder vrouwen zijn bereid de pil te slikken en steeds meer vrouwen reppen van nare bijwerkingen.

De Amerikaanse wetenschapper Sarah Hill schreef er zelfs een bestseller over: ‘Je brein aan de pil: hoe de pil alles verandert.’

Ze beschrijft daarin hoe de pil je humeur, je libido en zelfs je partnerkeuze kan beïnvloeden. En dat dit logisch is: je kunt niet verwachten dat je een lading hormonen in je lijf gooit en dat die hormonen zich vervolgens netjes beperken tot de taak waarvoor ze bedoeld zijn. In extreme gevallen nemen ze zelfs je halve persoonlijkheid over. Hoeveel vrouwen voelen zich niet een compleet ander mens als ze stoppen met de pil?

Angst- en paniekklachten

Dat dit niet tussen de oren zit, blijkt wel uit de toegenomen wetenschappelijke interesse in het onderwerp. Zo staken Rijksuniversiteit Groningen en het bijwerkingencentrum Lareb de handen ineen voor een onderzoek naar de psychologische bijwerkingen van de pil.

Lareb turfde de afgelopen jaren bijna duizend meldingen van psychologische bijwerkingen. Depressieve gevoelens en stemmingswisselingen kwamen het vaakst voor, maar er meldden zich ook verschillende vrouwen met angst- en paniekklachten en slaapproblemen. Opvallend: de meeste vrouwen hadden geen voorgeschiedenis van psychische klachten voordat ze met de pil begonnen.

Aangescherpte richtlijnen

Het Nederlands Huisartsen Genootschap herkende de bijwerkingen uit de dagelijkse praktijk en scherpte daarom in 2020 de richtlijnen aan. Dat betekent dat huisartsen bij gesprekken over de pil meer aandacht moeten besteden aan de psychologische bijwerkingen ervan. Ook moeten ze alert zijn op klachten na gebruik van de pil.

Een mooie ontwikkeling, maar dat laat onverlet dat je bij de pil een waslijst aan lichamelijke bijverschijnselen cadeau kunt krijgen. Van acne tot gespannen borsten en van buikpijn, vermoeidheid en een paar kilootje erbij: de meeste vrouwen komen niet ongeschonden uit het hormonenfeestje dat je pil heet. Om nog maar te zwijgen over het verhoogd risico op trombose en borstkanker.

Mannen aan de anticonceptie

Heftige bijwerkingen, dus. Maar wel bijwerkingen waar vrouwen al zestig jaar aan gebonden zijn. De last van de meeste anticonceptiemiddelen ligt nu eenmaal bij de vrouw. Natuurlijk trekken mannen wel eens een pakje condooms uit een automaat, maar daar houdt het meestal wel bij op.

De mannenpil zou dan ook een fantastische oplossing zijn, zodat de verantwoordelijkheid voor een niet-gevulde baarmoeder eindelijk eens écht gedeeld wordt. Helaas waren de vooruitzichten lange tijd ongunstig.

Mannen haakten af

Zo werd er in 2016 een revolutionaire studie op poten gezet. Daarbij werden mannen geïnjecteerd met hormonale anticonceptie die bestond uit twee hormonen. Omdat het eerste hormoon, progesteron, ervoor zorgde dat het testosteronlevel afnam, werd er synthetisch testosteron aan de cocktail toegevoegd. Op die manier zouden de mannen hun ‘mannelijkheid’ niet verliezen.

En het werkte aardig. Met 96 procent effectiviteit was het goedje bijna net zo betrouwbaar als de vrouwenpil. Helaas werd het onderzoek in allerijl stopgezet toen de deelnemers afhaakten door bijverschijnselen als acne, pijn op de prikplek en stemmingswisselingen. Precies, klachten waar vrouwen al decennialang mee kampen zonder dat er een haan naar kraait.

Change is coming

Toch zijn er veranderingen op til. Zo blijkt uit Nederlands onderzoek dat een ruime meerderheid van de jongeren vindt dat er meer anticonceptie voor mannen moet komen. Iets meer dan de helft van de mannen zei vervolgens dat ze een mannenpil zouden slikken, als het ongecompliceerd was en als ze hun vruchtbaarheid zeker niet zouden verliezen. Geen duizelingwekkend percentage, maar wel een stap in de goede richting. Bovendien vond een whopping negentig procent wél dat het voorkomen van een zwangerschap een gedeelde verantwoordelijkheid is.

Dat schept perspectief, zeker omdat de wetenschappelijke wereld ondertussen niet stilstaat. Op dit moment wordt er overal ter wereld onderzoek gedaan naar anticonceptiemiddelen voor mannen. Zo werken onderzoekers nog steeds aan een mannenpil, maar ook aan de anticonceptiegel en de niet-hormonale injectie. Die laatste zou op wat hindernissen kunnen stuiten, vooral omdat de gel recht in de zaadleider wordt gespoten. Geen vooruitzicht waar de meeste mannen om staan te joelen en dat kunnen we ons best voorstellen.

Veelbelovende anticonceptiegel

De anticonceptiegel lijkt het meest veelbelovend. Het gaat om een hormoongel die mannen eenmaal per dag op de schouder moeten smeren, waarna de hormonen via de huid in de bloedbaan terechtkomen. Die hormonen remmen de spermaproductie af, maar zorgen er ook voor dat het libido keurig op peil blijft.

Op dit moment wordt de gel klinisch getest op vierhonderd koppels over de hele wereld. Die koppels moeten eerst acht tot zestien weken wachten voordat de spermacellen dusdanig zijn afgeremd dat een zwangerschap kan worden voorkomen. Als die periode voorbij is, mag het stel een jaar lang alleen de gel als anticonceptie gebruiken. Tijdens die fase worden de spermacellen regelmatig gecontroleerd om de kans op een zwangerschap te minimaliseren.

Gedeelde lusten, gedeelde lasten

Als alles goed gaat, zou de gel binnen tien jaar in de schappen van de apotheken kunnen liggen. Net als de andere anticonceptiemiddelen die speciaal voor mannen worden ontwikkeld. Dat verwacht Stephanie Page, hoofdonderzoeker van de Washington University en aanjager van de ontwikkeling van verschillende anticonceptiemiddelen voor mannen.

Na zestig jaar wordt dat ook wel tijd. Vrouwen hebben de verantwoordelijkheid voor anticonceptie vrijwel alleen gedragen, net zoals het risico van een zwangerschap alleen op hun schouders rust. In een tijd waarin het recht op anticonceptie, abortus en zelfbeschikking over het eigen lichaam in allerlei landen wordt ingeperkt, is het bovendien niet meer dan fair dat mannen ook eens naar voren stappen en het heft in eigen handen nemen.

Poolse abortuswet

Voor vrouwen is het namelijk een stuk minder vanzelfsprekend dat ze over hun eigen lichaam en voortplanting beschikken. Zo worstelen er in het rijke Europa miljoenen vrouwen met de toegang tot anticonceptie, simpelweg omdat ze het niet kunnen betalen. En zo scherpte Polen begin dit jaar hun toch al behoorlijk strenge abortuswet aan.

Abortus was al alleen maar toegestaan bij incest, verkrachtingen en wanneer het leven van de moeder in gevaar was. Maar nu zijn ook zwangerschapsafbrekingen bij foetale afwijkingen verboden. Vrouwen moeten hoe dan ook baren, zodat de foetus gedoopt kan worden voordat het sterft.

Handen ineenslaan

Kortom, het wordt écht tijd dat mannen hun vrijheid gebruiken om vrouwen te helpen. Dat ze verantwoordelijkheid nemen voor het voorkomen van een zwangerschap. En dat overheden, onderzoekers en farmaceuten de handen ineenslaan om die mannenpil op de markt te brengen.

O ja. En als ze dan toch bezig zijn om dat ding manvriendelijk te ontwikkelen, kunnen ze meteen die goeie, ouwe vrouwenpil aan een make-over onderwerpen. Zodat ook wij eindelijk verlost zijn van onverklaarbare huilbuien, vreetfestijnen en al die andere gezellige bijwerkingen die we al zestig jaar zonder morren ondergaan.

Lukt dat allemaal niet en blijven die ellendige hormonen een bitch? Bij zowel vrouw als man? Dan gaan we over tien jaar ongetwijfeld genieten van een welverdiend ‘Hate to say I told you so!’