Seksuele emancipatie: 12 vrouwelijke vrijheidsstrijders

Het lijkt zo vanzelfsprekend, die seksuele emancipatie. Maar we vergeten vaak dat er decennialang voor gevochten is. Waar komt onze vrijheid vandaan? Wie waren de voorvechters? En is de strijd gestreden of zijn we er nog lang niet?

Wat is seksuele emancipatie eigenlijk?

‘Everything in the world is about sex except sex. Sex is about power’. Seks en macht zijn nauw met elkaar verbonden: zeker voor mannen en al helemaal voor alfa-achtige exemplaren die denken dat hun maatschappelijke positie hen recht geeft op alle vrouwtjes rondom de apenrots.

”Everything in the world is about sex except sex. Sex is about power.”

Als vrouw hoef je jezelf niet die rots op te laten sleuren. Seksuele emancipatie is key. Wanneer je als vrouw seksueel geëmancipeerd bent, betekent dit dat je de macht over je eigen seksualiteit niet meer buiten jezelf legt. Je maakt je eigen keuzes en laat je daarbij niet beïnvloeden of leiden door anderen.

Controle over je eigen seksualiteit

Seksuele vrijheid gaat veel verder dan naar bed gaan met wie je wil en wanneer je wil. Sterker nog: of je ‘sexually empowered’ bent is een optelsom van attitudes en gedragingen. Als je seksueel vrij bent, voldoe je aan de volgende kenmerken:

• Je hebt een gezond zelfbeeld
• Acceptatie van seksuele verlangens
• Je bent duidelijk over je seksuele verlangens
• Uiting van seksualiteit
• Je durft te genieten van seks
• Je weigert seks wanneer je niet wil
• Effectief anticonceptiegebruik

Gevaarlijk narratief

Een mooi rijtje, maar in online magazine Bustle wijst seksuoloog Jamie LeClaire op de misverstanden die er rondom seksuele emancipatie bestaan. Vaak denken we dat seksuele vrijheid synoniem staat aan seksuele beschikbaarheid, een ‘potentieel gevaarlijk narratief’. Natuurlijk kun je als seksueel bevrijde vrouw zoveel vrijen als je wilt, maar het hoeft niet. Tenslotte zijn er genoeg vrouwen die enorm veel seks hebben, maar niet seksueel geëmancipeerd zijn.

Waar het uiteindelijk om draait is macht en autonomie, aldus LeClaire. Dat je zelf controle hebt over je lichaam, je grenzen en je seksualiteit. De beslissing moet bij jou liggen, altijd.

Vrouwen in opstand

Zonder verleden geen heden. Voordat we in de hedendaagse seksuele mores duiken, werpen we eerst een blik op vrouwen die ons voorgingen. Zo begon de vrouwenemancipatie met de eerste feministische golf eind negentiende eeuw. Deze suffragettes zetten zich in voor vrouwenkiesrecht, toelating tot (hoger) onderwijs en betaald werk. Dikke kudo’s, want zonder deze powervrouwen waren we natuurlijk nooit in de tweede feministische golf van de roerige sixties beland.

De werkende vrouw

Die tweede feministische golf ontstond eind jaren ’60 met de oprichting van Man Vrouw Maatschappij en de actiegroep Dolle Mina, welbekend door het verbranden van bh’s en het dichtbinden van urinoirs met roze linten. Helaas moet je openbare toiletten voor vrouwen in de meeste steden nog steeds met een zaklantaarntje zoeken, maar met hun meer serieuze thema’s waren ze ronduit succesvol.

Zo gingen ze de straten op voor legale abortus, kinderopvang, vrouwenarbeid en afschaffing van de wettelijke discriminatie van vrouwen. Daarbij werden ze geïnspireerd door de Civil Rights Movement in de Verenigde Staten. Met succes, want eind jaren ’70 werd in Nederland de gelijke behandeling van mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt verplicht. Toen getrouwde vrouwen in 1986 ook recht kregen op dezelfde sociale voorzieningen als mannen, zoals AOW en een uitkering, kwam de werkende vrouw echt op stoom.

Anticonceptiepil

Op seksueel vlak boekte de vrouwenbeweging echter al eerder overwinningen. Zo bracht de introductie van de anticonceptiepil in 1964 enorme vrijheden met zich mee. Vrouwen konden nu zelf plannen wanneer ze kinderen kregen en hoefden bovendien niet meer bang te zijn voor ongewenste zwangerschappen. Twintig jaar later zorgden de inspanningen van de vrouwenbeweging ervoor dat abortus gelegaliseerd werd.

De seksuele emancipatie en vrijheid van de sixties ging ook gepaard met fundamentele kritiek op mannelijke dominantie. Seksueel geweld tegen vrouwen kwam steeds meer bovendrijven en tegelijkertijd ontstond er steeds meer zelfbewustzijn bij de vrouwen zelf. Niet alleen in termen van werk, arbeid en huwelijk, maar ook in termen van seksualiteit. Er werden vrouwenpraatgroepen opgericht, vrouwen gingen op zelfverdedigingscursussen en in vrouwenmagazines werd het onderwerp seks vrijelijk besproken.

Seksuele revolutie: bevrijdend of rolbevestigend?

Seks kwam losser te staan van de voortplanting, zeker toen de pil in 1969 vrij verkrijgbaar werd. Seks werd iets waar je van mocht genieten, ook buiten het huwelijk om. Voor veel vrouwen was dat best wennen. Sommige feministen keken al snel met argusogen naar de seksuele verworvenheden van die wilde jaren.

Onomwonden kritiek

Zoals Nancy Friday, die in haar boek My secret garden uit 1973 de seksuele fantasieën en ervaringen optekende van honderden vrouwen. In haar essays en boeken hekelde ze de seksuele passiviteit, plooibaarheid en afhankelijkheid van vrouwen, die volgens haar werden ingegeven door traditionele opvoedingsstijlen en een stereotype beeld van hoe de vrouw hoorde te zijn. Maar ze uitte ook onomwonden kritiek op de seksuele revolutie waar ze zelf zo’n belangrijke sleutelrol in speelde.

Want was seks niet nog steeds een middel om macht te vergaren? Gebruikten mannen het idee van seksuele emancipatie niet om vrolijk in het rond te seksen en zich te vergrijpen aan vrouwen die ‘niet zo preuts moesten doen’? Sektes waarin vrouwen massaal misbruikt werden, leraren die meisjes hielpen hun seksualiteit te ontdekken, audities in de filmwereld die in bed eindigden: was die seksuele emancipatie wel zo goed gelukt als we dachten?

Woodstock

Dat ze daar een punt had, weet iedereen die de film Woodstock heeft bekeken. Middenin dat ultieme feest van vrije liefde wordt een stelletje geïnterviewd over hun relatie. De jongen is een typisch gevalletje bindingsangst, maar verschuilt zich achter het ideaal van vrijheid, blijheid. Het meisje is duidelijk smoorverliefd, maar probeert cool en nonchalant met zijn extatisch betoog over open relaties en vrije seks mee te praten.

Op zich niets nieuws onder de zon, maar Marli Huijer, filosoof en arts, herinnert zich in een interview in Trouw hoe verwarrend die jaren waren: ‘Ineens was seks alleen maar iets dat lekker was en altijd moest kunnen. De pil speelde natuurlijk een rol. Je kon als vrouw niet meer zeggen: ik wil niet, want dan word ik zwanger. Of: laten we eerst trouwen, dan weet ik zeker dat je ook gaat betalen voor de kinderen. Ik ken vrouwen van mijn generatie die na tien, twintig jaar dachten, jeetje: heb ik nou wel genoten van die vrijheid of was het vooral handig voor mannen dat we altijd beschikbaar waren?’

Ook Annemarie Oster kaartte dit aan toen ze de jaren zestig als ‘een overschatte periode’ omschreef: ‘Voor vrouwen was het vooral vervelend, want alles mocht, maar het móest ook.’

Turks Fruit

Ook al leek de weg geëffend voor een gelijkwaardige seksuele ervaring, mannen hadden de macht nog steeds stevig in handen. Ook in de cultuur, waar ideeën over seksualiteit ontsprongen en in beeld of in woord werden gevangen. Probeer nu Turks Fruit van Jan Wolkers maar eens te herlezen.

Nog steeds wordt het boek gezien als het toppunt van seksuele bevrijding, maar bij herlezing merk je dat het vooral draait om de seksuele fantasieën van de man. Vrouwen komen er maar karig vanaf: ‘Ik naaide de ene meid na de andere. Ik sleepte ze naar mijn hol en rukte ze de kleren van het lijf en ramde me een ongeluk.’ Waarna een monoloog volgt over de te kleine, te slappe en te uitgezakte borsten van de bedpartners van de hoofdpersoon.

Ondanks de literaire waarde van het werk, zullen er weinig vrouwen zijn geweest die zich in zulke passages seksueel gesterkt hebben gevoeld. Eerder het tegendeel.

#MeToo: lui feminisme?

Nadat in de jaren ’80 het recht op abortus en de ongelijkheid op de werkvloer beslecht was, brak een relatief rustige periode binnen het vrouwenfront aan. Feministes uit de tweede golf zijn nogal eens kritisch op de jonge vrouwen uit de laatste twee decennia, die ‘feminisme’ vaak een vies woord vinden en alles wel best lijken te vinden. Ze beschimpen soms ook het ‘hashtagfeminisme’, zoals #MeToo, omdat het lui zou zijn en geen echt activisme.

Met lede ogen zien deze pioniers de seksistische beeldvorming aan die de maatschappij vanaf de jaren ’80 begint te overspoelen. Allemaal leuk en aardig, die vrije seks, maar dat betekent nog niet dat vrouwen als lustobjecten op posters moeten worden afgebeeld. Dat idee. Tegelijkertijd vindt er de laatste jaren ook een gekke verpreutsing plaats, veelal ingegeven door conservatieve politieke partijen die mannen sterken in het idee dat hun mannelijkheid is afgepakt door feministen.

Op de barricaden

Onze wegbereiders hoeven niet te wanhopen, want ook in deze tijd gaan feministen uit alle hoeken en gaten de barricaden op tegen ongelijkheid. Zo lieten vrouwen zich in 2018 inspireren door de Dolle Mina’s toen ze ‘overtijdpil is niet crimineel’ op hun blote buiken kalkten en voor het gerechtshof protesteerden voor het toegankelijk maken van deze pil.

Bovendien is er in het nieuwe feminisme veel meer oog voor de bevrijding van álle vrouwen: bijvoorbeeld via stromingen als het transfeminisme voor transgendervrouwen.

Feministen 2.0

Maar een van de duidelijkste voorbeelden van seksuele emancipatie in de vorm van feminisme 2.0 is de #MeToo-campagne die drie jaar geleden losbarstte en aardig wat controverse opriep. Waar veel vrouwen zich gesterkt voelden doordat macht misbruikende mannen eindelijk ter verantwoording werden geroepen, zagen actrices als Catherine Deneuve het als een heksenjacht die de seksuele vrijheid zou bedreigen. In de Franse krant Le Monde nam ze samen met negenennegentig andere prominente vrouwen afstand van de beweging. Ze verweten activisten dat ze ‘onhandig geflirt’ en verkrachtingen over één kam zouden scheren. En dat hun acties tot verpreutsing in de samenleving zouden leiden.

#MeToo gaat echter helemaal niet om het inperken van seksuele vrijheden, het gaat erom dat machtsstructuren in de maatschappij worden aangepakt. Zodat vrouwen zich vrij kunnen bewegen, zonder op hun hoede te hoeven zijn voor mannen die schaamteloos over hun grenzen heen stappen. Dat deze feministen 2.0 daarin geslaagd zijn, mag duidelijk zijn. Niet alleen durven vrouwen misbruik eerder te melden, er zijn ook veel meer vertrouwenspersonen en meldpunten gekomen om seksueel geweld aan de kaak te stellen.

Twaalf inspirerende vrouwen

Dit stuk sluiten we natuurlijk niet af zonder een ode aan vrouwen die de status quo hebben uitgedaagd, platgestampt en hervormd. Van Germaine Greer tot Lena Dunham en Milou Deelen: hier een greep uit de invloedrijkste feministes uit de eerste, tweede en derde golf!

• Emmeline Pankhurst: als leider van de suffragettes sprong ze op de bres voor gelijkheid voor vrouwen. Haar inspanningen leidden ertoe dat bepaalde vrouwen in 1918 stemrecht kregen: het startschot voor de verdere emancipatiebeweging. Ze was bereid ver te gaan en de suffragettes wierpen zichzelf onder paarden, ketenden zich vast aan rails en hongerden zichzelf uit om te mogen stemmen.

• Virginia Woolf: als schrijfster van ‘A room of one’s own’ en Mrs. Dalloway zocht Woolf naar redenen waarom vrouwen zo weinig bereikten en brak ze de rol van ‘de perfecte huisvrouw’ genadeloos af. Zo zaaide ze de zaadjes voor de feministische golf uit de jaren ’60 en ’70.

• Bettie Page: als erotisch pin-up model leek ze misschien maar een poppetje, maar Page had duidelijke ideeën over de seksualiteit van vrouwen: ‘Women should celebrate their sexuality: one woman’s idea of crude is another’s idea of prude.’ Volgens Dita von Teese is het idee van body positivity bovendien bij Page begonnen, die zich geen zorgen maakte over kleine imperfecties en zich altijd ‘comfortable in her own skin’ leek te voelen.

• Germaine Greer: als één van de meest invloedrijke feministen van de twintigste eeuw schreef Greer boekenplanken vol over de onderdrukking door het patriarchaat en de noodzaak voor vrouwen om zichzelf daarvan te bevrijden. ‘De vrouw als eunuch’ is haar bekendste werk en het werd door feministen zowel bejubeld als verguisd.

• Hedy d’Ancona: als oud-politicus en medeoprichter van Man Vrouw Maatschappij en het feministische maandblad Opzij, maakt d’Ancona zich nog altijd hard voor de vrouwenzaak. In interviews hekelt ze nog regelmatig populistische politieke stromingen die aan verworven vrouwenrechten willen knagen.

• Anja Meulenbelt: als schrijver en politicus werd Meulenbelt een van de sleutelfiguren van de tweede feministische golf in Nederland. In haar autobiografische boek ‘De schaamte voorbij’ schreef ze openhartig over seksualiteit, haar lesbisch ontwaken en feministisch activisme.

• Beate Uhse: als kunstvliegpiloot was ze sowieso al vrij stoer, maar Uhse verlegde pas echt grenzen toen ze in 1951 het Versandhaus Beate Uhse oprichtte. Ze verkocht condooms en boeken over seksuele hygiëne. Een aantal jaar later opende ze de allereerste seksshop ter wereld. Het groeide uit tot het succesvolste bedrijf in de Duitse seksindustrie ooit. Over seksuele emancipatie gesproken!

• Naomi Wolf: als boegbeeld van de derde feministische golf spreidt Wolf baanbrekende denkbeelden tentoon over gender, seksualiteit en pornografie. Met ‘The beauty myth’ uit 1991, over onrealistische schoonheidsidealen, zette ze zichzelf in één klap op de kaart.

• Madonna: als er iemand vrijelijk over seks spreekt en zingt, is het The Queen of Pop. In de jaren ’90 inspireerde ze miljoenen meisjes en vrouwen om hun seksualiteit te omarmen. Met haar Blond Ambition Tour mengde ze op onnavolgbaar extravagante wijze thema’s als vrouwelijke seksualiteit, machtsstructuren, religie en genderfluïditeit.

• Ruth Bader Ginsberg: als juriste en één van de rechters van het Hooggerechtshof van de Verenigde Staten zette Ginsberg zich in voor vrouwenrechten, LGBTQ+-zaken en raciale gelijkheid. Ze steunde de zaak Roe v. Wade, waardoor abortus federaal werd gelegaliseerd. En ze was het eerste lid van het Hooggerechtshof dat een homohuwelijk

• Lena Dunham: na Sex and the City, en de seksueel compromisloze Samantha Jones, was er Girls. Als maker en actrice van de HBO-serie wandelde Dunham regelmatig halfnaakt door het scherm, schijnbaar ongevoelig voor haar ‘imperfecte’ lichaam. Ze liet zien hoe vrouwen seks beleven: niet door de blik van de man, maar door de lens van de vrouw. Op die manier rekende ze af met de mannelijke perceptie op vrouwelijke seksualiteit die tot dan toe het televisiescherm domineerde.

• Cardi B: met WAP leverde de rapper in 2020 een splinternieuw anthem voor spijkerharde vrouwelijke seksualiteit af. Schaamteloos rapt ze over hoe ze aan haar trekken komt. En alhoewel een deel van de feministische wereld op de achterste benen stond, is er wel degelijk een scherp verschil met de videoclips van veel mannelijke rappers. Cardi B heeft namelijk zélf de touwtjes in handen. Ze bepaalt zélf hoe ze haar lichaam en haar seksueel genot vormgeeft.

• Milou Deelen: als studente bij het corps werd Deelen geslutshamed en vernederd met vrouwonvriendelijke opmerkingen en liedjes tijdens ontgroeningen. Dat noopte haar ertoe om een filmpje op Facebook te plaatsen waarin ze haar seksualiteit terugeiste. Inmiddels is ze journalist, activist en feminist en maakte ze Het F-woord, een serie over feminisme anno nu.

Tot slot. Er is veel veranderd in de afgelopen decennia. We zijn ons bewuster geworden van onze seksuele gevoelens en zien deze ook ruimschoots vertegenwoordigd in de huidige literatuur, film, muziek en bingewaardige series op tv.

Of de strijd der seksuele emancipatie al gestreden is? Dat is een vraag die je ook jezelf kunt stellen. Herken je jezelf in alle punten uit de checklist voor seksueel bevrijde vrouwen? Zo ja, thumbs up! Zo nee, weet dat seks, seksuele moraal en seksuele vrijheid soms schimmig en paradoxaal zijn. Seks is geen rationele wetenschap, er komen gevoelens en verlangens bij kijken die je soms in de war brengen.

Maar wat altijd ondubbelzinnig zou moeten zijn, zijn de grenzen die je zelf trekt. Laten we hopen dat de vrouwen na ons volledig vrij en onbekommerd hun seksualiteit mogen beleven. En dat de controle over hun seksualiteit bij niemand anders ligt dan bij henzelf.